کی فکرش را می‌کرد روزی برسد که کمبود قالی‌باف در کرمان به یک چالش جدی تبدیل شود آن‌چنان که برخی تولیدکنندگان مجبور شوند نقشه‌ها را به بافندگان یزد و شاهرود بسپارند تا آن‌ها قالی کرمان برایشان ببافند؟
واقعیت این است که قالی‌بافی در کرمان دیگر ارج و قرب و صرفۀ اقتصادی گذشته را ندارد. رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف، مس و صنایع‌دستی کرمان می‌گوید که میانگین سنی بافندگان به 60 سال رسیده است. محسن اشرف می‌افزاید: «دو هزار بافنده در شهرستان کرمان کارت شناسایی قالی‌بافی دارند که هیچ‌کدام کم‌تر از 50 سال ندارند». او با تایید اینکه قالی‌بافی هیچ امتیاز و جذابیتی برای جوان‌ترها ندارد، اظهار می‌کند: «ما طرحی آموزش داشتیم و از هزار بافنده دعوت کردیم تا آموزش ببینند و ببافند و دستمزد هم بگیرند اما تنها 134 نفر برای شرکت در این دوره ثبت‌نام کردند که همه هم سن بالا بودند».
خالی شدن کارگاه‌های قالی‌بافی از بافنده تنها مشکل این بخش نیست. قیمت قالی کرمان نیز به‌دلیل افزایش قیمت مواد اولیه بسیار بالا رفته است. اشرف می‌گوید: «نسبت به سال‌های 95،94 قیمت مواد اولیه از نخ پنبه‌ای که با آن چله‌کشی می‌کنند تا ریس و خامه‌ای که با آن قالی می‌بافند 10 برابر شده است».
تهیۀ همین مواداولیۀ گران هم کار آسانی نیست. برخی تولیدکنندگان بزرگ استان پشم گوسفندان زندۀ عشایر و دامداران را می‌خرند و به یزد می‌فرستند، آنجا پشم‌شویی شده و در کارخانۀ ریسندگی به نخ تبدیل می‌شود. پس از این، آن را برای رنگرزی به تبریز می‌فرستند. تازه بعد از این همه خون دل خوردن برای تولید، قالی که آماده شد، چون پرواز خارجی از فرودگاه کرمان وجود ندارد مجبورند قالی‌های صادراتی را به شیراز و یا تهران ببرند تا از آنجا به کشورهای حوزۀ خلیج‌فارس یا اروپا و آمریکا فرستاده شود.
به گزارش فردای‌کرمان، حدود یک قرن پیش بود که قالی کرمان در اوج بود. پس از آن اما به مرور این حرفه و هنر در سراشیبی رکود قرار گرفت. طی دهه‌های متمادی با وجود آنکه متولیان زوال قالی را پیش چشم خود می‌دیدند تصمیمات سنجیده و به‌هنگامی برای نجات این میراث هنری کرمان نگرفتند. مشکلات بر روی هم تلمبار شده و کار به جایی رسیده که امروزه چرخ روزگار قالی دیگر روان و درست نمی‌چرخد.
بنا به گفتۀ رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف، مس و صنایع‌دستی کرمان کمبود بافنده در حال حاضر یک مشکل جدی برای قالی‌بافی استان به حساب می‌آید.
اشرف در گفت‌وگو با فردای‌کرمان می‌افزاید: «پایین بودن دستمزد بافندگان موجب شده که کسی از جوانان حاضر به انتخاب این شغل نباشد».
او با اشاره به اینکه دو هزار بافنده‌ای که در شهرستان کرمان کارت شناسایی قالی‌بافی دارند سن‌شان بالاتر از 50 سال است، می‌افزاید: «این افراد هم مجبورند ببافند چون شغل‌شان همین است».
اشرف معتقد است: در استان هرکاری که برای رونق بازار می‌خواهند انجام بدهند باید به بافندگان و مسائل آن‌ها توجه کنند. اگر دستمزد قالی‌بافی خوب و بیمه هم وجود داشته باشد، افراد زیادی پشت دار می‌نشینند.
او با اشاره به مشکل حل‌نشدۀ بیمۀ قالی‌بافان توضیح می‌دهد: «قالی‌بافی آسیب‌های جسمی زیادی از دیسک گردن و کمر تا آرتروز انگشتان به‌دنبال دارد. ذرات ریز پشم قالی هم در حین بافت و به مرور وارد ریۀ بافندگان می‌شود. این افراد نیاز به حمایت بیمه‌ای دارند. اما در استان کرمان از 55 هزار نفر قالی‌باف که کارت شناسایی دارند تنها 13 هزار نفر بیمه تامین اجتماعی هستند».
وی با بیان اینکه پنج هزار نفر هم بیمۀ عشایری و روستایی دارند، می‌گوید: «از سال 82 بود که قانون بیمه تامین اجتماعی برای قالی‌بافان اجرا شد. براساس این قانون، بخش زیادی از حق بیمۀ بافندگان را دولت باید پرداخت کند اما چون دولت وظیفه‌اش را انجام نداده، از سال 95 تامین اجتماعی بیمه‌شدۀ جدیدی را قبول نمی‌کرد».
وی ادامه می‌دهد: «در بودجۀ سالانۀ کشور نیز مبلغی که دولت برای بیمۀ بافندگان پیشنهاد می‌دهد همیشه ثابت است. به همین دلایل تامین اجتماعی هیچ شخص جدیدی را بیمه نمی‌کند و فقط اگر کسی فوت کند فرد دیگری جایگزین می‌شود».
وی اظهار می‌کند: «به دلیل این شرایط از سال 1400 بیمۀ جدیدی به اسم بیمۀ روستاییان عشایر و کشاورزان برای بافندگان در نظر گرفته شد اما خدمات درمانی ندارد و فقط بازنشستگی و ازکارافتادگی دارد و به دلیل همین شرایط، هیچ‌کس از آن استقبال نمی‌کند».
وی تصریح می‌کند: «اگر کسی بخواهد قالی‌بافی کند هیچ امتیازی ندارد و این حرفه جذابیتی برای افراد ندارد».
اشرف یادآور می‌شود: «بیش از نیمی از بافندگان در استان برای این که بیمۀ آن‌ها قطع نشود فرش کوچکی را روی دار می‌گذارند در حدی که مامور بیمه تایید کند که بافنده هستند و بقیه هم بیشتر برای تولیدکنندگان خاصی می‌بافند و اگر به آن‌ها مراجعه کنید می‌گویند وقت نداریم».
کمبود مواد اولیه
علاوه بر کمبود بافنده و مشکلاتی که بافندگان دارند، بنا به گفتۀ اشرف، قیمت مواد اولیۀ قالی‌بافی نیز بسیار افزایش پیدا کرده و همین موجب شده که قالی تولیدی نرخی پیدا کند که بسیاری از مشتریان داخلی از پس پرداخت آن برنیایند.
رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف، مس و صنایع‌دستی کرمان به این پرسش فردای‌کرمان که آیا کمبود مواداولیه هم در بازار کرمان وجود دارد؟ پاسخ مثبت داده و می‌گوید: «مراکز عرضۀ مواد اولیه کم شده است. مثلا یک کارخانۀ ریسندگی در جادۀ قدیم ماهان داشتیم که تعطیل شده است».
وی با بیان اینکه قیمت پشم و در نتیجه نخ چله‌کشی و ریس بسیار افزایش یافته است، ادامه می‌دهد: «اگر کسی بخواهد رنگرزی گیاهی انجام دهد کیلویی 400 هزار تومان فقط اجرت رنگرزی می‌شود». اشرف اظهار می‌کند: «به دلیل این شرایط، در حال حاضر بیشتر از نخ‌های پلیمر با رنگ شیمیایی برای بافت قالی کرمان استفاده می‌شود و مثل قدیم نیست که قالی پشمی با رنگ گیاهی باشد». وی اضافه می‌کند: «استفاده از همین مواد باعث شده که قیمت قالی مقداری پایین‌تر بماند در حالی که اگر قرار به کاربرد پشم خالص و رنگ گیاهی در بافت قالی باشد، قیمت دو برابر قالی‌ای خواهد شد که نخ پلیمر و رنگ شیمیایی دارد».
مانعی برای واقعی شدن قیمت
اگرچه رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف کرمان معتقد است به‌دلیل افزایش قیمت مواد اولیه، قیمت قالی بالا رفته و افراد زیادی نمی‌توانند آن را بخرند، برخی کارشناسان اما معتقدند قالی کرمان قیمت واقعی خود را ندارد و نسبت به قالی تبریز خیلی ارزان‌تر فروخته می‌شود. اشرف این دیدگاه را تایید می‌کند و می‌گوید: «قالی تبریز بالای 100 جفت و ریس آن ابریشم است. در تبریز قالی 9 متری 500 میلیون تومان و 12 متری 750 میلیون تومان قیمت دارد».
وی می‌افزاید: «این نظر برخی کارشناسان که می‌گویند دستمزد بافنده را بالا ببرید تا قیمت قالی کرمان هم بالا برود و به نرخ واقعی برسد درست است ولی تولیدکنندگان این ریسک را نمی‌کنند چون بازار کرمان کشش افزایش قیمت را ندارد».
زوال صادرات
صادرات قالی کرمان هم با موانع و مشکلاتی فراوانی مواجه است. طی سال‌های 1390 که دور اول تحریم‌های آمریکا بر فرش دستباف ایران اعمال شد میزان صادرات از حدود 560 میلیون دلار در سال 90 به 290 میلیون دلار در سال 94 کاهش یافت. با برداشته شدن دور اول تحریم‌ها میزان صادرات در سال 96 به 426 میلیون دلار رسید.
مجدد و با اعمال دور جدید تحریم‌ها که از سال 97 تاکنون ادامه دارد میزان صادرات فرش دستباف ایران به پایین‌ترین میزان خود یعنی حدود 50 میلیون دلار رسید.
سهم قالی کرمان هم از این بازار صادراتی کاهش چشمگیری داشته است. رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف کرمان در این‌باره می‌گوید: «صادرات قالی نسبت به گذشته به دلایلی از جمله تحریم‌ها و مشکلات در نقل و انتقال پول کاهش پیدا کرده است».
اشرف با بیان اینکه یکی از چالش‌های جدی صادرات فرش پیمان‌سپاری ارزی است، توضیح می‌دهد: «هرکسی که کالایی را صادر می‌کند باید طی مدت کوتاهی ارز حاصل را به کشور برگرداند. فرش هم از این قانون مستنثی نیست اما مسئله اینجاست که فرش مثل پسته و زعفران نیست که بلافاصله در بازار کشورهای مقصد به فروش رسد. صادرکنندۀ ما در مردادماه قالی به یکی از کشورهای اروپایی صادر کرده و می‌گوید هفته‌ای یک‌بار پیامک برایش می‌آید که نسبت به واریز وجه حاصل از صادرات به حساب نیمایی اقدام کند در حالی که قالی‌های او هنوز فروخته نشده است».
او می‌افزاید: «در بازارهای خارج از کشور قالی باید پرو و در خانۀ خریدار پهن و بررسی شود، بعد اگر موردپسند قرار گرفت خرید نهایی انجام می‌شود».
او ادامه می‌دهد: «با پیگیری‌هایی که انجام شد مهلت برگرداندن ارز حاصل از صادرات قالی از سه ماه به شش ماه افزایش یافت. این افزایش مهلت شرایط را بهتر کرده اما همچنان مشکلاتی به‌دنبال دارد».
اشرف اظهار می‌کند: «الان می‌گویند اگر کسی طی شش ماه هم نتوانست قالی خود را بفروشد و مشکل دارد باید به مرکز توسعه تجارت مراجعه کند و مجوز بگیرد تا سه ماه دیگر این مهلت را تمدید کند».
او اذعان می‌کند: «چنین شرایطی تاجران را خسته کرده و انگیزۀ آن‌ها را برای صادرات می‌گیرد. ما به این شرایط خودتحریمی می‌گوییم».
نبود پرواز خارجی
فعالان قالی کرمان علاوه بر این، با موانع دیگری هم مواجهند؛ در این‌باره رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف کرمان می‌گوید: «به دلیل این که در فرودگاه کرمان پرواز خارجی نداریم، تولیدکنندگان و صادرکنندگان برای صادرات قالی به کشورهای حوزۀ خلیج‌فارس از جمله قطر و عمان و امارات، مجبورند کالای خود را به شیراز ببرند چون فرودگاه شیراز به همۀ این کشورها پرواز دارد».
وی می‌افزاید: «کسانی هم که بخواهند به اروپا و آمریکا صادر کنند از فرودگاه تهران این کار را انجام می‌دهند».
اشرف ادامه می‌دهد: «وقتی در کرمان پرواز خارجی نیست، صادرات قالی کرمان صفر می‌شود در حالی که تولیدات کرمان از شیراز یا تهران صادر می‌شود».
کمیتۀ تخصصی فرش
از حدود دو ماه پیش و پس از سفر رئیس مرکز ملی فرش ایران به کرمان با دستور استاندار کمیته تخصصی فرش استان کرمان تشکیل شد. رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف در پاسخ به این پرسش فردای‌کرمان که آیا این کمیته تاکنون توانسته برای رفع موانع تولید و صادرات اقدام مناسبی انجام بدهد؟ می‌گوید: «دکتر فداکار استاندار محترم و دکتر حسن‌زاده معاون اقتصادی ایشان برای احیای فرش جلسات متعدد برگزار کرده و پیگیری زیادی انجام داده‌اند».
وی می‌افزاید: «وقتی صحبت از حمایت از فرش می‌شود فوری ارائۀ تسهیلات به بافندگان مطرح می‌شود. کسی که می‌خواهد قالی‌بافی را شروع کند به دار قالی و نقشه و مواداولیه نیاز دارد که با حداکثر 10 میلیون تومان می‌تواند آن را تامین کند. حالا وقتی یک قالی‌باف همۀ این‌ها را داشته باشد پرداخت چنین تسهیلاتی چه دردی از مشکلات او دوا می‌کند؟».
وی ادامه می‌دهد: فروش اقساطی فرش از طریق بانک‌ها یکی دیگر از طرح‌هایی است که طی سال‌های اخیر اجرا شده است. براساس آن، خریداران باید در بانک‌های مشمول طرح حساب باز کرده و پس از طی مراحل موردنیاز، پول فرش به‌عنوان وام به حساب فروشنده واریز می‌شود و خریدار باید اقساط آن را بپردازد اما کسانی که از این طرح استفاده می‌کردند، بعد از چند روز می‌گفتند ما این پول را برای کار مهم‌تری نیاز داریم. به فروشندگان مراجعه کرده و می‌خواستند با کم کردن درصدی از قیمت فرش، آن را پس بگیرند و پول نقدی به آن‌ها بدهند».
او با بیان اینکه همۀ این نوع روش‌ها پیش از این امتحان شده‌اند و چون نتیجۀ مطلوبی نداشته نباید مجدد تکرار شود، اظهار می‌کند: «پیشنهاد ما این است که کمیتۀ تخصصی اولین موضوعی که دنبال می‌کند جذب بافندۀ جدید باشد».
اشرف با بیان اینکه بسیاری از فارغ‌التحصیلان رشتۀ فرش در کشور در حوزه‌های دیگر فعالیت می‌کنند، می‌گوید: «این افراد باید جذب بازار فرش بشوند. ضمن اینکه از طریق مراکز فنی‌وحرفه‌ای یا دانشگاه‌ها به سایر علاقه‌مندان نیز باید آموزش داده شود.
